Yazının başlığını okuduktan sonra ‘Instagram da mı, yoksa Tik Tok’da mı? Yoksa Appstore’dan indirebilieceğimiz bir uygulama mı bu, acaba Play Store’da da var mıdır?’ diye sorular aklınızdan geçtiyse, yüzümde hafif bir tebessümle ‘hiç biri’ demek istiyorum. Çünkü bu filtre tamamen beynimizde, yani bilişsel…

Doktora çalışmalarımda sosyal medyayı araştırmak, insanın hayatına dokunduğu noktaları incelemek beni dün olduğum kişiden daha farklı yapıyor, sosyal medya bu kadar hayatımın içindeyken daha bilinçlendiğimi görüyorum. Sizlerle de Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Medya Laboratuvarı’nda (SML)  ilgimi çeken araştırmaların derinine inerek, tıpkı SML’nin diğer yazarları gibi sizleri ilgili konularda aydınlatmak istiyorum. Bu yazı da onlardan biri. Özellikle ‘positive body image’ yani ‘olumlu beden algısı’ konularına ilgili iseniz ya da sosyal medyanın ideal güzellik algısı üzerinizde baskı oluşturuyorsa bu yazıda yer vereceğim bilimsel çalışmalar bu konuda bilinçlenmenize katkı sağlayacak.

Olumlu Beden Algısı Nedir?

‘Positive body image yani ‘olumlu beden algısı’ literatürde birden fazla kavramı içinde barındıran bir terim. Örneğin kişinin kendini sevmesi, saygı duyması, toplumun vücudun nasıl gözükmesi gerektiğine dair baskısı karşısında vücudunu kabullenmesi gibi. Ayrıca belirtmek gerekir ki kişi aynı zamanda hem olumlu hem de olumsuz beden algısına sahip olabilir ya da geçmişte sadece olumsuz beden algısına sahip kişi ileride bunu olumluya çevirebilir.

Literatürde ‘negatif beden algısına’na dair bir çok araştırma ve tanım varken olumlu beden algısına dair yeteri kadar araştırma olmaması ve aslında bu terimin tam olarak neyi ifade ettiğinin de belirlenememiş olması, bilim insanları Tylka ve Wood-Barcolow’u (2015) harekete geçirmiş ve terimin neleri kapsadığını araştırmışlar. Bu araştırmaya göre ‘olumlu beden algısı’ şu özelliklere sahip: olumsuz beden algısından ayrı, bir çok farklı yönü kapsıyor; örneğin, vücudu takdir etme, vücudu kabullenme/sevme, güzelliği genel çerçeveye oturtma, görünümüne yatırım yapma, içten gelen pozitiflik, karşılaştığı bilgiyi vücudu koruyacak şekilde yorumlama gibi, ve bu yönlerin birbirlerinde ayrı değil birbirleriyle bütün olması, hem kişinin karakterine hem duruma bağlı olması, hem fiziksel hem ruhsal sağlığı koruması, bedeninin diğer kişiler tarafından kabul gördüğünün düşünülmesi ve kültür, yaş ve cinsiyet gibi durumlardan etkilenmesi.⁽¹⁾

Diğer bir araştırma ise yaşları 18 ile 21 arasında değişen 15 üniversite öğrencisi ile yapılmış. Birebir görüşmelerden elde edilen çalışmanın sonucuna göre olumlu beden algısı şu eylemleri kapsıyor: vücudun eşsiz güzelliğini ve işlevselliğini takdir etme, karşılaşılan bilgiyi vücudu koruyacak şekilde süzgeçten geçirme (olumlu bilginin içselleştirilmesi, olumsuz bilginin reddedilmesi ya da farklı yorumlanması), güzelliği geniş olarak tanımlama vücudun iyi taraflarına ilgiyi çekme ve mükemmel olmadığı düşünülen taraflara yatırımın azaltılması.⁽²⁾

Koruyucu Filtre: Bilişsel Bir Strateji

Hollanda’da bulunan Maastricht Üniversitesi’nden bir grup bilim insanı, olumlu beden algısına sahip kişilerin, sosyal medyada ideal güzellik imajını yansıtan kişilerle karşılaştıklarında (ideal güzellik algısı bilgisi karşısında) bilişsel bir yöntem olan koruyucu filtre uygulayarak olumlu beden algısını koruduklarını göstermiş.⁽³⁾

Koruyucu Filtre Nedir? Karşılaşılan bilginin süzgeçten geçirilerek olumlu bilginin kabul edilmesi, olumsuz bilginin dışlanması ve böylece olumlu beden algısının sağlanması ve korunmasıdır.

Katılımcılara, çalışma için özel olarak oluşturulan bir Instagram hesabı gösterilmiş. Bu hesap fitness ve popüler manken influencerlarını takip ettiği için, katılımcıların karşısına onların içerikleri çıkmış. Katılımcılar Instagram’da gezinirken bu fotoğraflar karşısında o an ne düşündüklerini not almışlar ve daha sonra katılımcılarla bire bir görüşmeler yapılmış. İncelemeler ve analiz sonucunda olumlu beden algısına sahip olan bu katılımcıların güzellik idealini yansıtan Instagram gönderileri karşısında olumlu beden algılarını korumak için bilişsel olarak koruyucu filtre uyguladıkları ortaya çıkmış.⁽³⁾

Peki koruyucu filtre stratejileri neler ve nasıl uygulanır?

Araştırmaya göre⁽³⁾, koruyucu filtre stratejileri aşağıdaki tekniklerden oluşuyor:

• Güzellik ideali/algısını sorgulamak: Neden böyle bir içeriğin paylaşıldığını sorgulamak, bu kişilerin özgüvenli olduklarını sergileyerek aslında özgüvensiz olduklarını, dikkat çekmeye çalıştıklarını ve başkalarından onay almaya ihtiyaç duyduklarını düşünmek. Bu tarz fotoğraflar için harcanan vaktin ve emeğin başka alanlarda kullanılabileceğini varsaymak. İdeal güzelliği yansıtan bu fotoğrafların gerçeği yansıtmadığını, estetikli ya da filtreli olduklarını düşünmeleri. Gerçek hayatta böyle kişileri görmedikleri ve sosyal medyadaki bu içeriklerin toplumun genelindeki ideal güzellik algısını desteklediğini düşünmeleri.
• Kendilerinin ve diğerlerinin bedenlerinin değerini bilmek: Kendi bedenlerinin değerini bilmek ve bedenlerini kabul etmek. Bedenlerinin işlevselliklerinin değerini bilmek; bisiklete biniyor olabilmek, yürüyebilmek vs. Bu fotoğraflar karşısında olumsuz kıyaslama yapmak yerine bu içeriklerden ilham almak. Bu kadınların bütünsel bakış açısıyla güzel olduğunu düşünmek, stillerine odaklanmak. Olumsuz açıdan değil olumlu açıdan değerlendirmek.
• İdeal güzellik algısını yansıtan kadınların değerlerine ve kişiliklerine odaklanmak: Böyle bir imajla ve etki gücüyle toplumda olumlu değişimi desteklediklerini düşünmek.
• İdeal güzellik algısını geçmişlerindeki kötü sonuçlarla ilişkilendirmek: Eski kötü deneyimlerini hatırlamak; özgüvenlerinin olmadığı, aşırı egzersiz yaptıkları, kötü beslendikleri gibi. Böylece kendilerini o görsellerden uzaklaştırmak.

Peki herkes, her zaman koruyucu filtre stratejilerini kullanabilir mi?

Araştırmaya göre bu bilişsel algı ancak bilinçli olarak yapılabiliyor. Kişinin ideal güzellik fotoğraflarıyla karşılaştığında bilinçli bir şekilde yukarıdaki düşünceleri aklından geçiriyor olması gerekiyor. Ayrıca ideal güzellik algısını reddetmede sosyal çevre de önem taşıyor. İnsanlar kendilerini eleştiren değil onları olduğu gibi kabul eden insanlarla birlikte olduklarında ideal güzellik standartlarına göğüs gerebiliyorlar. Ayrıca yaş da önemli bir değişken. Yaşla birlikte insanların daha özgüvenli oldukları belirtiliyor. Bir diğer etken ise o anki modumuz, yani ruh halimiz. Kötü bir ruh halindeyken, böyle fotoğraflar beden algılarını olumsuz yönde etkilerken, iyi bir ruh hali tam tersi etkiyi yaratıyor.

Bu yazıyı okurken kaçınız sosyal medyada takip ettiği, ideal güzellik algısını paylaşan insanları düşündü? Nasıl etkileniyorsunuz? Belki de aramızda olumlu beden algısına sahip olan ve bu stratejileri uygulayanlar  bunun ‘koruyucu filtre’ olarak literatürde bir adının olduğuna şaşırdı. Kim bilir?

Referanslar:

• Tylka, T. L., & Wood-Barcalow, N. L. (2015). What is and what is not positive body image? Conceptual foundations and construct definition. Body Image, 14, 118-129.
• Wood-Barcalow, N. L., Tylka, T. L., & Augustus-Horvath, C. L. (2010). “But I like my body”: Positive body image characteristics and a holistic model for young-adult women. Body Image, 7(2), 106-116.
• Evens, O., Stutterheim, S. E., & Alleva, J. M. (2021). Protective filtering: A qualitative study on the cognitive strategies young women use to promote positive body image in the face of beauty-ideal imagery on Instagram. Body Image, 39, 40-52.