Video oyunları, sanal gerçeklik ve metaverse hayatımızın içine bu kadar girmeye başlamış, hatta sanal hayat, gerçek hayat ayrımını konuşur olmuşken, sanal hayatın gerçek hayatımızın üzerindeki olası etkilerinden bahsetmemek olmaz.

Konuya oldukça çarpıcı sonuçları olan, alanın en önemli araştırmalardan birini size aktararak başlayacağım.

Fakat öncelikle, tam olarak nedir Proteus etkisi?

Adı Yunan tanrısı Proteus’dan geliyor. Kendini istediği şekle sokabilen bir deniz tanrısı Proteus. Kişiselleştirip, ilgili yazılım olanakları çerçevesinde istediğimiz kişiliğe, şekle bürünebildiğimiz avatarlarımızın gerçek hayatta üzerimizdeki etkilerine bu yüzden Proteus Etkisi deniyor.

Sanal dünyada çekici bir karaktere bürünmek, kişinin gerçek hayatta özgüvenini arttırabilir mi?

Stanford Üniversitesi’nden bilim insanları sanal dünyadaki fiziksel görünümün gerçek hayattaki etkilerini araştırdıkları çalışmalarında, sanal dünyada avatarlar aracılığıyla çekici görünmenin ve uzun boylu olmanın gerçek hayattaki davranışları nasıl değiştirdiğini araştırıyorlar⁽¹⁾.

Araştırmalara göre fiziksel olarak daha çekici olan insanlar (çekicilik kavramının ölçütü deney öncesi yapılan ön testlerle teyit ediliyor) kendilerine daha çok güveniyorlar ve beklentinin ihlali teorisine göre karşıdaki insana fiziksel olarak daha fazla yaklaşabiliyorlar. Bu bulgulardan yola çıkılarak ilk deneyde çekici bir avatara bürünen insanların, çekici olmayan avatarlara bürünen insanlara kıyasla konfedereye (deneyin parçası olan ama normal bir katılımcıymış gibi davranan deneyci) fiziksel olarak daha fazla yaklaşıp yaklaşmayacakları test ediliyor. İkinci deneydeyse, çekici bir avatara sahip olanların, daha dışa dönük ve arkadaş canlısı olduğuna dayanan çalışmalara dayanarak, çekici olmayan avatarlara sahip kişilere kıyasla kendileri hakkında daha fazla bilgi verip vermeyecekleri test ediliyor. Deneylerin sonuçlarına göre, daha çekici avatarlara sahip olanlar, gerçek hayatta karşı cinsteki kişiye, çekici olmayan avatarlara sahip insanlara kıyasla fiziksel olarak daha fazla yaklaşıyorlar. Ayrıca kendileri hakkında daha fazla bilgi verdikleri de gözlemleniyor.

Üçüncü deneyde ise boy uzunluğunun etkisi ölçülüyor. Yapılan araştırmalar uzun boylu insanların daha mücadeleci ve lider özellikli olduğunu gösteriyor. Bu araştırmada da, uzun boylu avatarlara sahip olanların uzlaşma görevinde daha başarılı oldukları ölçümlenmiş. Dolayısıyla bilim insanları bu deneyler sonucunda avatarın dış görünüşünün kişinin gerçek hayatı üzerinde davranışsal sonuçları olabileceğini, yani Proteus etkisinin varlığını göstermişler ⁽¹⁾.

Neden Proteus etkisi yaşıyoruz?

Video oyunlarında avatar ve oyuncunun ilişkisinin Proteus etkisi kapsamında araştırıldığı akademik çalışmalara bakıldığında bu etkinin nedeni iki şekilde beliriyor.

Öncelikle, avatarı ne kadar fazla kişiselleştirebiliyorsak kendimizi avatarla o kadar özdeşleştiriyoruz; bu da daha fazla Proteus etkisi yaşamamıza neden oluyor. Öte yandan, video oyununun teknik kalitesi ve oyunu nasıl oynadığımız (oyun konsolu, klavye ya da mouse ile gibi) dolaylı yoldan Proteus etkisinin gerçekleşmesinde rol oynuyor⁽²⁾.

Proteus etkisini daha iyi anlamak için literatürde iki nokta üzerinde duruluyor. Bunlardan ilki Bem’in meşhur öz-algı kuramı (Advances in Experimental Social Psychology, 1972). Bu kurama göre kişiler kendi davranışlarını gözlemleyerek kendi tutum ve inançları hakkında çıkarımlarda bulunuyor.

Örneğin, ‘çok fazla suç filmi izliyorum; demek ki olayları çözmeyi, farklı düşünmeyi seviyorum’ gibi. Kendi davranışlarımızı gözlemliyor, kendimiz hakkında çıkarımlarda bulunuyor ve davranışlarımızı açıklıyoruz. Bu durumda avatarımızın sanal dünyada fiziksel olarak çok güçlü olması, bizim kendimizle avatarı özdeşleştirmemiz sonucunda kendimizi gerçek dünyada da cesur görmemize neden olabiliyor.

Literatürdeki diğer bir açıklama ise hazırlama etkisine (priming etkisi) dayanıyor. Buna göre sanal dünyadaki uyarıcılar hafızamızdaki belirli şemaları tetikliyor. Bunlar beynimizde aktive olunca etkileri tutum ve davranışlarımıza yansıyor. Örneğin, kişi avatarın fiziksel özelliklerini gözlemlediğinde, mesela avatarda obezite olduğunda, bu kişinin hafızasındaki obezite ile eşleşmiş terimleri tetikleyebiliyor ve bu terimlerden biri ‘halsizlik’ ise kişi gerçek hayatta kendini halsiz hissedebiliyor⁽²⁾.

Tabii Proteus etkisinin gerçekleşmesini etkileyen farklı faktörler de mevcut. Bu etkinin gücü sanal dünyada geçirilen süreye ve kişinin bulunduğu fiziksel ortama da bağlı.

Proteus etkisi ne kadar tutarlı ve etkili?

Proteus etkisi kişilerin gerçek hayattaki tutum ve davranışlarını etkilese de bu değişiklik kısa süreli ve geçici oluyor⁽²⁾. Dolayısıyla etki süresinin uzunluğunun hangi faktörlere dayandığı, araştırılması gereken bir alan. Yani sadece etkinin gerçekleşiyor olması değil sürekliliği de önemli bir nokta.

Bu alanda 46 deneysel akademik çalışmanın meta-analizinin yapıldığı araştırmaya göre Proteus etkisi güvenilir bir kavram; yani gerçekliği var. İnsanlar üzerindeki etkisi çok fazla olmasa da belli bir ölçüde davranışlarımızı etkileyebiliyor. Özellikle sanal dünyanın insanlar üzerinde diğer etkilerine kıyasla Proteus etkisi, daha fazla insanı etkiliyor⁽³⁾. Bu nedenle bilhassa medya çalışmalarında Proteus etkisinin daha fazla araştırılması, potansiyelinin farklı alanlarını da keşfetmek için önemli.

Sadece gamer yani video oyuncularını değil metaverse’ün yaygınlaşmasıyla birlikte diğer tüketici gruplarını da ilgilendirecek bir fenomen olan Proteus etkisini, bir gün siz de belki farkında olarak ya da olmadan deneyimleyebilirsiniz.

Referanslar:

1. Yee, N., & Bailenson, J. (2007). “The Proteus effect: The effect of transformed self-representation on behavior”. Human communication research, 33(3), pp.271-290.
2. Szolin, K., Kuss, D. J., Nuyens, F. M., & Griffiths, M. D. (2022). “Exploring the user-avatar relationship in videogames: A systematic review of the Proteus effect”. Human–Computer Interaction, pp. 1-26.
3. Ratan, R., Beyea, D., Li, B. J., & Graciano, L. (2020). “Avatar characteristics induce users’ behavioral conformity with small-to-medium effect sizes: A meta-analysis of the proteus effect”. Media Psychology, 23(5), pp. 651-675.